متغیر های تحقیق در پروپوزال یا شاکله اصلی پژوهش چیست-(جلسه نوزدهم)

متغیرهای تحقیق در پروپوزال (شاکله اصلی پژوهش)

در واقع شاکله‌ی اصلی هر پژوهش متغیرهایی است که از طرف محقق وارد مسئله‌ی پژوهش شده و محقق در صدد است تا به ارزیابی رابطه‌ی متغیرها یا کمیت و کیفیت متغیرها، چگونگی متغیرها و ارتباطی که بین متغیرها وجود دارد، بپردازد.

در تعریف چنین آمده است که متغیر مفهومی است که به آن بیش از دو یا چند ارزش یا عدد اختصاص داده می‌شود و قابل مشاهده یا اندازه‌گیری است.
اکنون می‌خواهیم بررسی کنیم که انواع متغیر در پژوهش‌ کدام‌ها هستند.

متغیرها را می‌توانیم برحسب اندازه‌گیری، بر حسب ارزش عددی و برحسب واحد اندازه‌گیری طبقه‌بندی کنیم؛

• برحسب اندازه‌گیری می‌توانیم بگوییم متغیرها یا کمّی هستند یا کیفی.

مثال‌هایی از متغیر کمّی: قد، وزن، هوش، سن و …

ما می‌توانیم به طور واقعی یک عدد را به هر یک از این متغیرها اختصاص دهیم. مثلاً قد ۱۷۷، وزن ۵۹، هوش … و …
اما متغیرهایی مانند: جنسیت، رنگ چشم و زیبایی، متغیرهای کیفی هستند و ما بر مبنای کیفیت آنها را تعریف می‌کنیم.

• برحسب ارزش عددی متغیرها می‌توانند دوارزشی باشند؛

– دو ارزشی حقیقی: مرگ و زندگی، زن و مرد

– دو ارزشی ساختگی یا مصنوعی: قبولی و مردودی

یا می‌توانند چند ارزشی باشند: مانند مهارت زبان که آن را به خیلی بالا، بالا، متوسط و پایین طبقه‌بندی می‌کنیم.

• بر حسب واحد اندازه‌گیری متغیرها به صورت زیر دسته‌بندی می‌شوند:

– پیوسته: مانند طول، سرعت، زمان، وزن و …

– گسسته: متغیرهایی هستند که ما نمی‌توانیم وسط آنها یک عدد قرار دهیم، مانند تعداد فرزندان. یا دو فرزند دارد، یا ۴ فرزند دارد یا ۵ تا، (نمی‌توانیم بگوییم ۵ تا و نیم)، تعداد حاضرین در کلاس یا ۲۰ نفر حاضرند یا ۱۵ نفر حاضرند (نمی‌توانیم بگوییم ۲۰ نفر و نصف). بنابراین این‌ها متغیرهای گسسته هستند.

از یک حیث دیگر نیز می‌توانیم متغیرها را طبقه‌بندی کنیم.

• یک متغیر مستقل عبارت است از یک ویژگی از محیط فیزیکی یا اجتماعی که بعد از انتخاب، دخالت یا دست کاری شدن توسط محقق مقادیری را می‌پذیرد که تأثیر آن بر روی متغیر دیگر یعنی متغیر وابسته مشاهده شود. در مطالعات از نوع هم‌بستگی به‌جای متغیر مستقل از اصطلاح متغیر پیش‌بین استفاده می‌کنیم. مانند این‌که ما بخواهیم تأثیر رهبری را در انگیزش کارکنان اندازه‌گیری کنیم. در اینجا رهبری یک متغیر مستقل خواهد بود.

متغیر وابسته متغیری است که تغییرات آن تحت تأثیر متغیر مستقل قرار می‌گیرد. متغیر وابسته آن نوع متغیری است که مورد پیش‌بینی قرار می‌گیرد در حالی که متغیر مستقل متغیری است که بر روی آن پیش‌بینی انجام می‌شود. در مطالعات از نوع همبستگی به‌جای متغیر وابسته از متغیر ملاک استفاده می‌کنیم.

نکته مهم: برخی از نویسندگان بر این باورند که اصطلاح متغیر مستقل یا وابسته یا تابع ویژه تحقیقاتی است که در آن‌ها هدف تبیین رابطه‌ی علی و معلولی میان متغیرهاست.

• متغیر میانجی

متغیر میانجی متغیری است که به صورت غیر مستقیم بر جهت رابطه یا میزان رابطه‌ی متغیرهای مستقل و وابسته می‌تواند مؤثر باشد. اثرات این متغیر قابل مشاهده و اندازه‌گیری است. متغیر میانجی در واقع یک متغیر مستقل درون‌زاد است؛ یعنی این متغیر نسبت به متغیر مستقل حالت وابسته داشته و نسبت به متغیر وابسته حالت مستقل دارد.

مثال: ما می‌خواهیم رابطه یا تأثیر سرمایه روان‌شناختی را بر موفقیت پروژه بررسی کنیم. می‌گوییم سرمایه روان‌شناخت بر موفقیت پروژه تأثیر دارد. اما از چه طریقی؟ از طریق هوش هیجانی.

ملاحظه می‌کنید که هوش هیجانی نسبت به متغیر مستقل یعنی سرمایه‌ روان‌شناختی حالت وابسته دارد و نسبت به متغیر وابسته‌ی ما حالت مستقل دارد. در واقع ما تأثیر غیرمستقیم هوش هیجانی را در ارتباط بین دو متغیر می‌خواهیم بررسی کنیم.

• متغیر تعدیل‌کننده

به‌طور کلی یک متغیر تعدیل‌کننده، یک متغیر کیفی (مانند جنس، مذهب، طبقه اجتماعی) یا کمی (مانند بیرونی بودن مرکز کنترل یا ادراک لیاقت) است که جهت و شدت و یا جهت یا شدت رابطه بین یک متغیر مستقل (یا پیش‌بین) و یک متغیر مستقل (یا ملاک) را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

مثال:

می‌گوییم استرس شغلی روی فرسودگی شغلی تأثیر دارد. از یک طرف می‌بینیم که سطح استرس شغلی بالا است اما فرد آن‌چه که طبق انتظار برآورد می‌شود و پیش‌بینی می‌شود که دچار فرسودگی شود، دچار فرسودگی نشده است یا میزان فرسودگی آن پایین بوده است.

این موضوع را چگونه می‌توانیم تبیین کنیم؟ چه اتفاقی رخ داده است؟ چه کسانی این احتمال کمتر برایشان وجود دارد که در عین این‌که استرس شغلی وجود دارد، فرسودگی کمتری را تجربه کنند؟ در اینجا یک متغیر تعدیل‌کننده به نام سرمایه روان‌شناختی را وا‌رد می‌کنیم تا ببینیم که با وجود سرمایه روان‌شناختی آیا ارتباط بین استرس شغلی و فرسودگی شغلی دستخوش تغییر خواهد شد یا خیر.

• متغیر کنترل

ممکن است که در یک تحقیق محقق قادر نباشد که همه متغیرها را به‌طور هم‌زمان بررسی کند. بنابراین یک یا چند مورد از آنها‌ را ثابت نگه می‌دارد یا اثر آنها را خنثی می‌کند که به این کار تصادفی‌سازی می‌گوییم. به چنین متغیرهایی که حذف یا ثابت می‌شوند، متغیر کنترل می‌گوییم.

نکته مهم: قبل از انجام پژوهش پژوهشگر با توجه به فرضیه یا فرضیه‌هایی که صور‌ت‌بندی کرده است باید تصمیم بگیرد که تأثیر چه متغیر یا متغیرهایی را مورد مطالعه قرار دهد و چه متغیرهایی را کنترل کند.

در اینجا به عنوان نمونه می‌خواهیم رابطه بین سرمایه روان‌شناختی و پیشرفت تحصیل را بررسی کنیم. اما حدس می‌زنیم یک سری متغیرها مانند هوش، مقطع تحصیلی، پایگاه اجتماعی و … هستند که احتمالاً در روابط بین این دو متغیر تأثیرگذار باشند.

در اینجا به عنوان مثال مقطع تحصیلی را کنترل می‌کنیم. فرض می‌کنیم که مثلاً دانشجویان مقاطع بالاتر احتمالاً سطح سرمایه روان‌شناختی بالاتری داشته باشند و این موضوع منجر به پیشرفت تحصیلی بیشتر آنها شود. بنابراین ما مقطع تحصیلی را کنترل می‌کنیم.

در زمینه‌ی هوش به همین ترتیب و در زمینه‌ی پایگاه اجتماعی هم به همین ترتیب بررسی می‌کنیم. اگر یک خانواده‌ای فقیر بود، اگر یک خانواده‌ای ثروتمند بود، می‌آییم ثروت آنها و پایگاه اجتماعی‌شان را کنترل می‌کنیم تا ببینیم آیا با در نظر گرفتن این متغیرها به عنوان متغیر کنترل رابطه بین سرمایه روان‌شناختی و پیشرفت تحصیلی دستخوش تغییر خواهد شد یا خیر.

• متغیر مداخله‌گر یا مزاحم

اگر متغیر میانجی قابل سنجش و قابل حذف نباشد، به یک متغیر مداخله‌گر یا مزاحم تبدیل می‌شود. متغیر مداخله‌گر از دیدگاه نظری بر متغیر وابسته تأثیر دارد اما قابل مشاهده و سنجش نیست تا بتوانیم آن را به عنوان یک متغیر تعدیل‌کننده محسوب کنیم و نه این‌که اثرات آن قابل خنثی کردن است تا بشود این متغیرها را به‌عنوان متغیر کنترل محسوب کنیم و تأثیری که دارند را کنترل کنیم.

روش‌های پیشگیری از تأثیر متغیرهای مزاحم

– همتا کردن آزمودنی‌ها
یعنی آزمودنی‌ها را به آن حدی از شباهت برسانیم که تفاوت بین آنها به حداقل برسد.

– کنترل‌های آماری با استفاده از واریانس

– آرایش تصادفی
به‌طوری‌که به ویژه در آزمایش‌های تصادفی افراد به‌صورت کاملاً تصادفی انتخاب شده باشند و در گروه پژوهشی و گروه شاهد گمارش شده باشند.

می‌گوییم سرمایه روان‌شناختی با پیشرفت تحصیلی رابطه دارد اما ممکن است که یادگیری عاملی باشد که این رابطه را دستخوش تغییر می‌کند و ما نمی‌توانیم به طور مستقیم اثر این یادگیری را مشاهده و اندازه‌گیری کنیم. بنابراین این متغیر را به عنوان یک متغیر مزاحم در پژوهش در نظر می‌گیریم.

یکی از مسائلی که در پژوهش با آن دست به گریبان هستیم مربوط به تعریف نظری و عملیاتی متغیرها است. این موضوع از آن جایی اهمیت پیدا می‌کند که بین صاحب‌نظران و پژوهشگران مختلف در خصوص تعریف ماهیت یک پدیده، یک صفت، یک متغیر و نحوه‌ی سنجش و اندازه‌گیری آن توافق نظر وجود ندارد.

مثلاً هوش را در نظر بگیرید. ممکن است پژوهشگران هوش را به شکل‌های مختلفی تعریف کنند و در نتیجه به شکل‌های مختلفی آن را اندازه‌گیری کنند.

ما زمانی که بخواهیم پژوهشی را انجام دهیم، باید فارغ از اینکه کدام یک از این تعریف‌ها مورد اقبال بیشتری هستند و یا دیدگاه و سلایق مختلف به چه شکلی است، ما باید نشان دهیم که از چه منظری این پدیده، متغیر یا صفت را داریم تعریف می‌کنیم و از چه روشی قرار است که این صفت، پدیده یا متغیر را اندازه‌گیری کنیم

به این وسیله به پژوهشگران بعدی کمک کنیم که بتوانند پژوهش را تکرار بکنند و احتمالاً گاهی در برخی از پژوهش‌ها دیده می‌شود که بر مبنای نوع تعریفی که از یک پدیده، یک صفت یا متغیر می‌شود یا بر حسب نوع اندازه‌گیری آن، نتایج نیز متفاوت خواهد بود و از این حیث تعریف نظریه‌ عملیاتی متغیرها بسیار بسیار حایز اهمیت خواهد بود.

شما لایق بهترین ها هستید! انجام پروپوزال برای تمامی رشته ها و مقاطع با بهترین کیفیت، بهترین قیمت و بهترین پشتیبانی.

تعریف نظری متغیرها

• به زعم نیومن تعریف مفهومی تعریفی در قالب انتزاعی و نظری است. این تعریف اشاره به ایده‌ها یا سازه‌های دیگر دارد. یک سازه به خودی خود می‌تواند چند تعریف داشته باشد و افراد ممکن است بر تعاریف آن توافق نداشته باشند. تعاریف مفهومی به چارچوب‌های نظری و مواضع ارزشی پیوند می‌خورند.
• مانند هوش، هویت، طبقه اجتماعی و … که در واقع در خصوص این‌ها ما یک تعریف جامع و مورد توافق نداریم. بلکه هر یک از اندیشمندان بر مبنای چارچوب نظری و مواضع ارزشی خودشان یک تعریف خاصی را از هر یک از این مفاهیم ارائه کردند.
• یک تعریف نظری باید شامل ویژگی‌های زیر باشد تا یک تعریف مناسب قلمداد شود:

– جهان شمولی
یعنی این تعریف باید در سطح جهانی مورد توافق قرار گرفته باشد و یک تعریف شناخته شده باشد.

– بی ابهامی
نباید ابهامی در تعریف وجود داشته باشد و هر کسی از دید خودش یک قضاوت، یک برداشت، یک ادراکی در مورد تعریف داشته باشد.

– عدم تضاد معنایی
وقتی که داریم یک مفهومی را تعریف می‌کنیم، نباید به صورتی تعریف شود که یک تضادی را ایجاد کند. مثلاً وقتی که در مورد روز داریم صحبت می‌کنیم، به نوعی تعریفمان را ارائه کنیم که حایز ویژگی‌های شب هم باشد.

– عدم تسلسل
وقتی که در تعریف به شکلی داریم اقدام می‌کنیم که مدام با یک زبان دیگری داریم مدام موضوع را دور می‌زنیم و خواننده بالأخره متوجه نمی‌شود که قرار است چه تعریفی به طور دقیق ارائه شود.

– بیان مثبت
ما نمی‌توانیم بگوییم که مثلاً هوش چه چیز نیست و بعد بیاییم به اصطلاح از این طریق هوش را تعریف کنیم. در تعریف نظری نمی‌‌توانیم از «چه چیز نیست» استفاده کنیم، بلکه باید بیان مثبت داشته باشیم و بیان کنیم که مفهوم ما، متغیر ما، آن ویژگی ما، صفت ما چه چیز هست.

تعریف عملیاتی متغیرها

گاهی متغیر را به این منظور تعریف می‌کنیم که نحوه اندازه‌گیری آن را به کمک ابزار خاص بیان کرده باشیم. چطور قرار است که یک متغیر، یک صفت یا پدیده‌ای را اندازه‌گیری کنیم یا در پژوهش‌هایی که به طور آزمایشی است، نوع مداخلات را مشخص می‌کنیم.
بدیهی است که در این تعاریف، ابزار باید شناخته شده و به اندازه کافی معتبر باشد.

زمانی دیگر، محقق متغیر را طوری تعریف می‌کند تا مشخص کند متغیر مورد نظر چگونه در فرآیند تحقیق دستکاری می‌شود، چگونه وارد جریان آزمایش و یا از جریان آزمایش خارج می‌شود که همان‌طور که اشاره شد این مورد در زمینه‌ی پژوهش‌های تجربی مطرح است.

به‌عنوان یک مثال از تعریف نظری و تعریف عملیاتی می‌گوییم سرمایه روان‌شناختی یک مفهوم سطح بالا، متشکل از ۴ مؤلفه‌ی خودکارآمدی، امید، خوش‌بینی و انعطاف‌پذیری است که البته می‌توانیم هر یک از این مفاهیم را مجدد تعریف کنیم و منظور از تعریف عملیاتی در اینجا این است که اشاره می‌کنیم سرمایه روان‌شناختی نمره‌ای است که آزمودنی یا پاسخگو از طریق پاسخگویی به پرسشنامه ۲۴ سؤالی سرمایه روان‌شناختی لوتانز و همکاران به دست می‌آورد.